Rezensionen 1. Amtliches Schulblatt für den Regierungsbezirk Münster, 15. November 2000, S. 137 Erst der zweite Untertitel der Veröffentlichung der Forschungsstelle Ostmitteleuropa an der Universität Dortmund (Reihe 8. Bd. 23) verrät die Textsorte: es handelt sich um ein interkulturelles Schulprojekt, das von der verdienstvollen Forschungsstelle Ostmitteleuropa der Universität Dortmund (die unter der PLZ 44221 auch die Auslieferung besorgt) mit Unterstützung des Deutsch-Polnischen Jugendwerkes in Warschau publiziert wurde. Die Gesamtschule Hattingen, in der das interkulturelle Schulprojekt entwickelt wurde, gestaltete 1994-1998 eine fächerübergreifende unterrichtliche Zusammenarbeit zwischen einem Deutsch-Leistungskurs und einem Geschichts-Grundkurs. Die gliederte sich in drei Teilprojekte:
Überlegungen zum Lernen und zu dessen Institutionalisierung stehen am Beginn des Buches, das eine sorgfältige und kritische Dokumentation von Abläufen und Materialien ist. Als Reader werden die ausgewählten literarischen Texte vorgelegt, welche die anspruchsvolle Thematik auf z.T. bislang wenig benutzten Wegen erschlossen, Texte, die z.T. selbst erstellt und z.T. hier erstmals vorgestellt werden. Ansprechend wird auch die Tagung dokumentiert. Projektarbeit und Begründung von Partnerschaften mit polnischen Schulen auf dem Hintergrund von Holocaust und Krieg sind Desiderate. Das angesprochene Buch Hattinger Lehrer und Schüler ist eine sehr gute Hilfe zur Beseitigung solcher Desiderate; es wird zur schulischen Arbeit empfohlen. 2. Brücken, Mitgliedermagazin der Auslandsgesellschaft Nordrhein-Westfalen, November 2000 In dieser Veröffentlichung, die die Forschungsstelle
Ostmitteleuropa der Universität Dortmund mit der Unterstützung des Deutsch-Polnischen
Jugendwerkes in Warschau publiziert, werden die Ergebnisse eines interkulturellen
Schulprojektes zwischen einer Hattinger Gesamtschule und einem Lyceum
aus Krosno im polnischen Galizien vorgestellt. Das Projekt beinhaltete
zwei Studienfahrten nach Weimar und Buchenwald, Krakau und Auschwitz
sowie eine Tagung zum Thema Nationalismus und Fremdenfeindlichkeit. 3. WDR 5, 26.11.2000, Alte und neue Heimat, 9.20-10.00 Uhr Unter dem Titel ,,Kultur und Gewalt. Vom Ruhrgebiet nach Galizien" veröffentlichte die Forschungsstelle Ostmitteleuropa an der Universität Dortmund die Dokumentation zu einem interkulturellen Schulprojekt. Texte und Bilder behandeln Themen wie Nationalismus und Fremdenfeindlichkeit, Weimar und Buchenwald, Zuwanderungsland Deutschland. Der konkrete Bezug auf die eigene Umgebung im Ruhrgebiet, in das seit dem 19. Jahrhundert ganze Ströme von Zuwanderern geflossen sind, nimmt dem Thema die abstrakte Note. Reisen nach Krakau, Auschwitz und Krosno in Galizien vermitteln nicht nur die Realität schrecklicher Ereignisse, sondern verbinden die Teilnehmer auch mit Polen, Ukrainern und der in Galizien noch anzutreffenden jüdischen Restkultur. Die Herausgeber dieser nicht nur schulpädagogisch bemerkenswerten Publikation sind der Historiker Diethelm Blecking und der Germanist Rainer Franz Kokenbrink. 4. Hubert Orłowski, Przegląd Zachodni, Nr.4, 2000 Elżbieta Traba, Robert Traba (red.): Tematy żydowskie. Historia Literatura Edukacja, Wspólnota Kulturowa BORUSSII Olsztyn 1999 (Biblioteka BORUSSII Nr 17), 310 ss.; Diethelm Blecking, Rainer F. Kokenbrink: Kultur und Gewalt. Vom Ruhrgebiet nach Galizien. Ein interkulturelles Schulprojekt (Veröffentlichungen der Forschungsstelle Ostmitteleuropa an der Universität Dortmund, Hg. Johannes Hoffmann Reihe B, Bd. 63), Dortmund 2000, 236 ss. Obie pozycje są sobie bliskie w trojaki sposób: edytorską konstrukcją całości, konceptualizacją problemową oraz celem dydaktycznym. Zacznę od kwestii pierwszej. Na tom "Tematy żydowskie. Historia Literatura Edukacja" pod redakcją Elżbiety i Roberta Traby - o samym problemie czyli serii warsztatów w wykonaniu BORUSSII miałem już sposobność wspomnieć recenzując dla PZ (Nr 3, 1998) wcześniejszy tom "Tematy polsko-niemieckie" - składają się wymienione w podtytule trzy części. Innymi słowy: Czytelnik ma sposobność zetknąć się z punktem widzenia przedstawicieli trzech pokrewnych dyscyplin, a przede wszystkim zarówno teoretyków jak i praktyków. Ta sama myśl przyświecała Diethelmowi Bleckingowi i Rainerowi F. Kokenbrinkowi, dwom niemieckim historykom i pedagogom, a zarazem nauczycielom ze szkoły zbiorczej (Gesamtschule) Hattingen w pobliżu Bochum. I w tym przypadku chodzi o powiązanie wiedzy historycznej, podręcznikowej, z pedagogicznym doświadczaniem. Różne są natomiast metody, którymi się posłużono. Po warsztatach polsko-niemieckich i polsko-litewskich, "ludzie BORUSSII " - bo tak już dziś należałoby mówić o aktywnych członkach Wspólnoty Kulturowej BORUSSIA - skrzyknęli na trzecie warsztaty we Włodawie, tym razem polsko-żydowskie, nie tylko (głównie) młodych Polaków i Żydów, ale i Litwinów oraz Niemców. Zarówno badaczy-znawców przedmiotu, jak też nauczycieli, multiplikatorów wiedzy oraz uczniów. Pomijając ekskursje na mniejszą skalę uczestnicy warsztatów dyskutowali o problemie w samej Włodawie, miasteczku o dużym nasyceniu minionym sąsiedztwem polsko-żydowskim. Ładunek emocjonalny i intelektualny tkwił zarazem we wspomnianym już składzie etnicznym grupy warsztatowej. Eksperyment Bleckinga i Kockenbrinka przebiegał inaczej, stąd też i struktura narracyjna tomu o "Kulturze i przemocy" nosi cechy odmienny. Tę inność zdradza podtytuł tomu, a mianowicie "Z Zagłębia Ruhry do Galicji". Głównymi autorami narracyjnej inkrustacji są wspomniani pedagodzy, natomiast w samą inkrustację wpisali oni zarówno wrażenia i doświadczenia grupy uczniów jak i liczne fragmenty dziś nieledwie już klasycznych tekstów o zagładzie Żydów (z Zagłębia Ruhry). Również konceptualizacją problemu - przechodzę zatem do kwestii drugiej - oba tomy są sobie pokrewne. Chodzi o miejsce Żydów w najnowszych dziejach narodu polskiego i/lub niemieckiego, o ich zagładę, a zwłaszcza o pamięć grupową kolejnych powojennych pokoleń w krajach Europy Środkowej. Logistyka przybliżania tych kwestii jest w obu wypadkach nieco różna. Elżbieta i Robert Trabowie zawierzyli z jednej strony autorytetom i znawcom przedmiotu czy to z dziedziny wiedzy historycznej czy też literaturoznawczej - pozwalając im wygłaszać ważkie referaty - z drugiej natomiast przywołali teksty wspomnieniowe lub też literackie świadków epoki. I tak Rex Rexheuser spogląda z lotu ptaka na całość zatytułowaną "Niemcy, Żydzi i Wschód", zaś Alina Cała poddaje ocenie "przenikanie i wzajemne oddziaływanie Żydów i ich otoczenia" na kresach. Asymilacji Żydów poświęcone jest studium Jolanty Żyndul. a kwestią "Endlösung" zajmuje się tekst Beate Kosmala. Ute Caumanns i Matthias Niendorf podjęli się niełatwego zadania rekonstrukcji mechanizmów polskiego antysemityzmu. O losie "Dzieci Holocaustu" czyli ocalonych z zagłady dzięki (wymuszonej) mimikry w katolickim otoczeniu pisze Joanna Sobolewska. Na osobną uwagę zasługuje przyczynek Andreasa Kosserta o Żydach z Prus Wschodnich. W części literackiej redaktorzy pomieścili m.in. teksty Szaloma Asza oraz poruszające wspomnienie Zusmana Segałowicza o żydowskim środowisku literackim w Warszawie międzywojnia. Wprowadzenie Roberta Traby pt. "Pamięć i choroba murów czyli o obecności Żydów w świadomości zbiorowej Litwinów, Niemców i Polaków" to kluczowy tekst całego tomu. Właśnie dzięki przywołaniu "obecności Żydów w świadomości zbiorowej" przetaczającej się przez wiele miast i miasteczek fali napisów - w tym również we Włodawie i Olsztynie - omawiany tom nabiera jakże wymownych akcentów. Tom Bleckinga i Kokenbrinka jest w mniejszym stopniu pokłosiem pedagogicznej wędrówki z Zagłębia Ruhry do Galicji co - jak głosi drugi podtytuł - sprawozdaniem z "interkulturowego projektu szkolnego". To co miało się stać istotnego, wydarzyło się już w trakcie podążania śladami deportowanych z Zagłębia Ruhry a następnie zgładzonych Żydów niemieckich. Autorzy tomu (no i samego programu) poszerzyli horyzont doznań i poznania zgodnie z regułami hic et nunc: Chodzi nie tylko o odnoszenie się Niemców do Żydów sprzed półwiecza, ale i o dzisiejszy stosunek do obcych, o "Fremdenfeindlichkeit". Tej kwestii jest poświęcony cały rozdział trzeci. Jak już wspomniałem autorzy tomu sięgają również i tu po standardowe teksty wprowadzające (Kristeva, Enzensberger...). Rozdziały czwarty i piąty - collage nadrzędnej narracji, cząstkowych refleksji uczniów biorących udział w ekskursjach do Polski oraz tekstów dokumentarnych i literackich (Tadeusz Różewicz, Tadeusz Borowski, Israel Gutman...) - stanowią trzon tomu. Dotyczą bowiem dwu wyjazdów grup uczniowskich do Polski (Auschwitz, Krosno) oraz samego żydowskiego ruchu oporu. I wreszcie trzecia zbieżność, mianowicie celów dydaktycznych. Wynika ona już z samych założeń dydaktycznych: w pierwszym przypadku koncepcji kilkudniowych warsztatów w jednym miejscu o szczególnej aurze wspomnieniowej, poprzedzonych nadto intensywną pracą przygotowawczą zarówno wykładowców oraz nauczycieli jak i uczniów, w drugim natomiast - rozłożonego w czasie i rozległego topograficznie eksperymentu spotkań z przeszłością. Teksty zawarte w części edukacyjnej tomu BORUSSII podpowiadają, iż sama edukacja osadzona była w znacznej części w wykładach programowych. I tak Robert Szuchta mówił "o nauczaniu historii Holocaustu w polskiej szkole", Jerzy Necio zajął się "Żydami i stosunkami polsko-żydowskimi w podręcznikach szkół polskich", zaś Jan Jagielski zastanawiał się nad "Cmentarzami i nagrobkami jako źródłem historycznym". Wszyscy autorzy to nauczyciel-praktycy, podobnie jak trzech nauczycieli niemieckich, dzielący się refleksją powarsztatową na temat "Holocaust w nauczaniu historii". O ile "ludzie BORUSSII" mieli
do czynienia z uczestnikami o najrozmaitszym przygotowaniu, ze
zbiorowością w części nieznaną, o tyle docenci z
Hattingen mogli budować swój eksperyment z myślą o konkretnej
zbiorowości, acz nie wspólnoty. Mieli po prostu sposobność
wcześniejszego przygotowania lekturowego. To dało w rezultacie
większą "gęstość" wewnętrznych dyskusji,
włącznie z ich protokolarnym zapisem. Zarówno na gorąco jak i z
dystansu. Oba eksperymenty ocenić należy jako nadzwyczaj potrzebne,
podobnie jak i plon tekstowy w postaci obu tomów. W obu przypadkach autorzy eksperymentu pragnęli nie tyle wniknięcia w przeszłość dla niej samej, ale w przeszłość zaistniałą w naszej teraźniejszości. Powiedziałbym nawet, że bliskie im jest spojrzenie benjaminowskiego Anioła Historii. Przypomnę kluczową frazę Benjamina w przekładzie Krystyny Krzemieniowej: "Zwrócił oblicze ku przeszłości. Gdzie nam ukazuje się łańcuch zdarzeń, on widzi jedną wielką katastrofę, która nieustannie piętrzy ruiny na ruinach i ciska mu pod stopy. Chciałby zatrzymać się, zbudzić umarłych i złączyć to, co rozbite. Ale od raju wieje wicher, który napiera na skrzydła i jest tak silny, że anioł nie może ich złożyć. Ten wicher pędzi go niepowstrzymanie w przyszłość, do której jest zwrócony plecami, podczas gdy przed nim rośnie stos ruin. Tym wichrem jest to, co nazywamy postępem." Autorzy eksperymentu są bowiem świadomi (swej) niepewności, czy aby z wiedzy o katastrofie przeszłości da się wyprowadzić właściwe nauki na przyszłość. Hubert Orłowski Übersetzung
Beide Veröffentlichungen sind in dreifacher Hinsicht sehr verwandt: was die gesamte herausgeberische Komposition betrifft,
bei der Problemkonzeptualisierung und beim übergeordneten didaktischen Ziel. Wenden wir uns dem ersten Fragenkreis zu.
Der Band "Das jüdische Thema. Geschichte, Literatur, Erziehung", redigiert von Elzbieta und Robert Traba - zu ähnlichen
Problemen hat es bereits eine Serie von Workshops unter der Ägide der Borussia gegeben, ich habe in diesem Kontext bereits
den früheren Band "Deutsch-polnisches Thema" für den PZ (Nr.3, 1998) rezensiert - gliedert sich im Sinne des Untertitels
in drei Teile. Anders ausgedrückt: der Leser bekommt die Gelegenheit, sich mit drei verwandten Disziplinen zu beschäftigen
und das sowohl theoretisch als auch praktisch. Den selben Gedanken verfolgen Diethelm B1ecking und Rainer F. Kokenbrink zwei
deutsche Historiker und Pädagogen und zugleich Lehrer an der Gesamtschule Hattigen in der Nähe von Bochum. In diesem Falle
geht es darum, den historischen, den Blick des Geschichtsbuchs, mit pädagogischer Erfahrung zu vermitteln. Man bediente
sich hier verschiedener Methoden. |
|